Zioła - arcydzięgiel lekarski

  

   
   Arcydzięgiel litwor

   Angelica officinalis Hoffm.

 

Inne polskie nazwy;

arcydzięgiel lekarski, angielika, andżelika, archangelika, arcydzięgiel kartuzów, anielskie ziele, angielski korzeń, ciengiel, dzięgiel lekarski, dzięgiel wielki, dzięgielnica, gołębie pokrzywy, lubszcza, ziele św. Ducha.

 

niem.;              Engelwurz (Arzne-Engelwurz, Echte Engelwurz)

fr.;                   L’Angélique Praie, l’Archangélique ou

ang.;               Garden Angelica

Ros.:                Djagil aptecznyj, Дягиль лекарственный

 

 

Roślina przyprawowa, lecznicza, miododajna, ozdobna.

 

Wydajność miodowa; 200 kg / ha

 

Pochodzenie;

Arcydzięgiel z rodziny selerowatych jest rośliną klimatu umiarkowanego, występuje na półkuli północnej – w środkowej i północnej Europie, Grenlandii, Syberii i Himalajach. W Polsce występuje rzadko; rośnie dziko w północno-zachodnich regionach kraju, w Sudetach oraz Tatrach – na górskich łąkach, zwłaszcza nad potokami.

 

Roślina chroniona – objęta ścisłą ochroną gatunkową od 1983 r.  Pozyskiwanie surowca możliwe jest tylko z upraw polowych.

 

Odmiany.;

Arcydzięgiel litwor (Angelica officinalis Hoffm. syn. Angelica archangelica L.)

Arcydzięgiel nadmorski (Angelica littoralis L.) – rośnie na łąkach nadmorskich, znosi większe zasolenie gleby

Arcydzięgiel leśny (Angelica silvestris L.) – jest mniejszy od litwora, ma owłosione, wewnątrz gąbczaste łodygi oraz białawo-czerwonawy kwiatostan, nasiona czerwonawe, wydziela mniej przyjemny zapach.

Arcydzięgiel ozdobny (Angelica gigas) – bylina wysoka na 140 cm, kwitnie na czerwono,

Starodub łąkowy (Angelica palustris) -  w Polsce bardzo rzadki

Arcydzięgiel chiński (Angelica chinensis) –  „dong quai”;

 

Pozostałe gatunki;

• Angelica ampla
• Angelica arguta
• Angelica atropurpurea
• Angelica breweri
• Angelica californica
• Angelica callii
• Angelica canbyi
• Angelica curtisii
• Angelica dawsonii
• Angelica dentata
• Angelica genuflexa
• Angelica grayi
• Angelica hendersonii
• Angelica kingii
• Angelica lineariloba
• Angelica lucida
• Angelica lyallii
• Angelica pinnata
• Angelica roseana
• Angelica scabrida
• Angelica tomentosa
• Angelica triquinata
• Angelica venenosa
• Angelica villosa
• Angelica wheeleri

 

Charakterystyka rośliny;

Rodzina;          selerowate

Łodyga;           gruba, nieowłosiona, pusta, wysokości nawet do 3 m

Korzeń;           palowy, walcowaty, często rozgałęziony, na zewnątrz brunatny, w środku biały
                        gąbczasty, roślina ukorzenia się do głębokości do 40 cm

Liście;              pierzaste o silnie rozdętych pochwach, ciemno zielone, od spodu sinozielone

Kwiaty;            duże, kuliste baldachy, pojawiające się w VI-VII, barwy oliwkowo-zielonej,
                        kwiaty drobne, niepozorne. obupłciowe

Owoc;             duże rozłupki rozpadająca się na 2 płaskie, jasnobrązowe niełupki

 

Arcydzięgiel litwor to roślina dwuletnia, największa z naszych roślin baldaszkowatych. W pierwszym roku wytwarza rozetę dużych pierzastych liści o silnie rozdętych pochwach. W drugim roku pod koniec maja wybija w pędy kwiatowe wysokie na 2 – 2,5 m.

Cała roślina odznacza się silnym, aromatycznym zapachem.

 

 

Uprawa i zbiór;

Arcydzięgiel uprawiany jest w wielu krajach, m.in. w Rosji, krajach skandynawskich, Belgii, Holandii, Francji, w Niemczech, na Węgrzech i w Polsce. Dla ludów dalekiej północy, Lapończyków, mieszkańców Grenlandii i Islandii przez wiele wieków arcydzięgiel właściwie był jedyną, dającą się uprawiać w tym klimacie rośliną.

Arcydzięgiel lubi glebę głęboko uprawioną i żyzną, zasobną w wilgoć. Lekko kwaśna gleba jest dla niego najlepsza. Udaje się zarówno w miejscu nasłonecznionym, jak również w półcieniu. Najlepiej wysiewać go do skrzynek zaraz po zbiorze nasion (koniec lipca), a po wytworzeniu 2 par liści właściwych przesadzać do gruntu. Wschody ukazują się po 2 tygodniach. Nasiona łatwo tracą zdolność kiełkowania.

Na rozsadniku wysiewać nasiona po 3-5 szt. w odstępie 30 cm, przy siewie wprost do gruntu (w sierpniu) -  w odstępie 1 m. Nasion nie przykrywać, wklepywać w glebę. Rozsadę z 3 – 4 liśćmi nadającą się do sadzenia na plantacji uzyskuje się po ok. 6 tygodniach. Sadzenie na plantacji stosuje się w rozstawie 62,5 x 50 cm (na obsadzenie 1 ha potrzeba 32 tys. sadzonek).

Surowcem leczniczym są pozyskiwane z upraw korzenie, a przyprawowym – korzenie, łodygi, młode pędy, rzadziej owoce (nasiona). Korzenie zbiera się w pierwszym roku uprawy jesienią, lub z roślin 2-letnich wczesną wiosną, przed wybiciem w pęd kwiatowy. Korzeń po oczyszczeniu z ziemi, starannym i szybkim umyciu dzieli się na kilka części i suszy w temperaturze nie przekraczającej 400 C. Dobrze wysuszony korzeń pęka z trzaskiem. Suszone korzenie i nasiona są bardzo higroskopijne, dlatego należy przechowywać je w szczelnych naczyniach. Ogonki liściowe i młode pędy arcydzięgla wycina się wczesną wiosną (by nie zdrewniały) i przerabia w stanie świeżym.

Plon korzeni wynosi 1,5 – 2 t/ha. Na 1 kg suszu potrzeba średnio 4 kg świeżej masy.

Czasami w uprawie, pędy kwiatowe są wycinane w celu pobudzenia rozwoju korzeni. W takim przypadku okres życia rośliny można przedłużyć do czterech lat.

Arcydzięgiel jest podatny na mszyce, skorki (szczypawki), oraz choroby korzenia. Choroby i szkodniki występują w zasadzie na dużych plantacjach roślin.

 

Surowiec leczniczy;

Całe zioło, zwłaszcza korzeń (na surowiec leczniczy nie zbiera się korzeni z kwitnących roślin);

- prawidłowo zebrany i wysuszony korzeń powinien mieć barwę szarobrunatną, po
  przełamaniu białawą o żółtym rdzeniu.

 

Składniki;

Arcydzięgiel zawiera ponad 100 związków leczniczych, które używane są w lecznictwie. Korzeń zawiera olejki eteryczne, związku kumarynowe (umbeliferon, umbeliprenina, pragolaiyna, ostenol i ostoi) i furanokumarynowe (ksanto-toksyna, ksantotoksol, angelicyna, imperatoryna, bergapten, oksypeucedanina, archangelikaina i arteryna), kwasy organiczne (angelikowy,  walerianowy, bursztynowy, malonowy, szczawiowy, cytrynowy, cytrynowy,  fumarowy i kawowy), terpeny (cymen, kamfen, limonen) fitosterole, flawonoidy, gorycze, garbniki, żywice, pektyny, taninę, cukry, trójcukier (umbeliferoza), oraz witaminy C i B, sole mineralne (cynk, potas).

 

Właściwości;

Arcydzięgiel pobudza wydzielanie śliny i soków trawiennych, przez co ułatwia i przyspiesza trawienie. Reguluje fermentację i usuwa nagromadzone gazy z jelit. Ma zdolności czyszczące, przyspieszające przemianę materii. Działa ponadto rozkurczająco na mięśnie przewodu pokarmowego, a zwłaszcza dróg żółciowych. Znosi więc bóle i wzdęcia brzucha. Zwiększa także wydzielanie moczu i potu, czym przyczynia się do wydalania z organizmu szkodliwych produktów przemiany materii. Działa także jako lek uspokajający – na podobieństwo waleriany. Zewnętrznie działa podrażniająco i lekko przeciwbólowo. Przy dolegliwościach reumatycznych i stanach zapalnych korzonków nerwowych stosuje się spirytus arcydzięglowy do wcierania.

Arcydzięgiel jest składnikiem wielu mieszanek, a także herbatek o działaniu nasennym. Wraz z zielem dziurawca korzeń arcydzięgla normalizuje czynności mózgu i tkanki nerwowej. Stosowany bywa w stanach depresyjnych, przy urazach powypadkowych, po szokach, w lękach nocnych itd. Olejek arcydzięglowy działa bakteriobójczo, grzybobójczo i znieczulająco. Działanie uspokajające mają kąpiele z naparu korzeniowego (w ilości 200 g korzenia na wannę).

Właściwości uczulające na działanie promieniowania nadfioletowego mogą być wykorzystane w leczeniu łuszczycy i bielactwa.

Wywar z korzenia łagodzi świerzb i swędzenie skóry.

Kandyzowane młode pędy służą do żucia przy zapaleniu jamy ustnej i dziąseł.

Przypuszcza się, że arcydzięgiel zawiera czynnik pobudzający wytwarzanie interferonu przez organizm (interferon – wpływa hamująco na proces produkcji większości białek w komórkach, w tym wirusowych).

Arcydzięgiel litwor jest uważany za szczególny środek w przypadkach choroby Bürger’a,

Wyciągi wodne, alkoholowe i olejowe obniżają ciśnienie krwi, działają uspokajająco na układ nerwowy, hamują występowanie migren i zaburzeń nerwowych, łagodzą skurcze przewodu pokarmowego, są silnie rozgrzewające.

 

Przeciwwskazania;

Nie należy stosować arcydzięgla w ostrych nieżytach żołądka, zapaleniu jelit, zapalnym stanie nerek, w czasie miesiączkowania, oraz bezpośrednio przed porodem. Również w okresie całej ciąży zalecana jest duża ostrożność przy spożywaniu przetworów z arcydzięgla.

Nie stosować arcydzięgla przy opalaniu; u osób nadwrażliwych na promieniowanie nadfioletowe mogą wystąpić zapalne zmiany skóry;  fumarokumaryny znajdujące się w arcydzięglu uwrażliwiają dodatkowo skórę na działanie tych promieni.

Arcydzięgiel nie powinien być również stosowany u osób ze skłonnościami do cukrzycy; może podnosić poziom cukru we krwi.

Długotrwałe stosowanie arcydzięgla powinno być konsultowane z lekarzem.

Nie podawać arcydzięgla z aspiryną.

Nie stosować arcydzięgla przy nadciśnieniu.

 

Olejek arcydzięglowy:

- ma działanie uspokajające

- preparaty zawierające olejek wykorzystywane są pomocniczo przy bólach reumatycznych,
  nerwobólach i zapaleniu korzonków nerwowych, działają również bakteriobójczo.

- działa rozgrzewająco (przez drażnienie i powodowanie przekrwienia skóry)

 

Uzyskuje się go z destylacji parą wodną rozdrobnionego, świeżego lub suszonego korzenia oraz owoców. Olejki otrzymywane z korzeni i owoców mają różne właściwości.

W skład olejku z korzeni wchodzi lakton, związek o zapachu piżma z nutką ambry, stosowany w perfumiarstwie jako zamiennik substancji zapachowych pochodzenia zwierzęcego.

Olejki uzyskane z owoców zawierają więcej terpenów, mają gorszą jakość i są mniej trwałe od olejków z korzenia.

 

Zastosowanie w gospodarstwie domowym;

W zasadzie wszystkie części rośliny mogą stanowić przyprawę o ostrym korzennym, przyjemnym zapachu i gorzkawym smaku.

 

Kuchnia;

- surowcem przyprawowym są ogonki liściowe i młode pędy,  w cukiernictwie używa się
  łodyżki i nasiona arcydzięgla

- z ogonków liściowych młodych pędów sporządza się konfitury, oraz kandyzowaną ozdobę
  do tortów i ciastek, jak również dodatek do keksów; łodygi arcydzięgla można gotować
  również na parze i podawać z masłem - jak szparagi, lub stosować jako dodatek do pieczeni 
  wieprzowej.  

- surowe świeże posiekane liście nadają znakomity smak śmietankowym serkom, liście
  duszone z kwaśnymi owocami pozwalają zmniejszyć ilość używanego cukru; świeże,
  siekane i zmieszane z miętą i majonezem można podawać jako sałatki; są też świetnym
  dodatkiem do zup, sałatek, mieszanek ziołowych, ryb oraz owoców morza; można je
  również dodawać do rabarbaru

- tłuczone nasiona arcydzięgla zastępują z powodzeniem wanilię i bywają stosowane jako
  dodatek do mlecznych deserów; natomiast wypalane w piecyku aromatyzują pomieszczenie.

- korzenie w niewielkich ilościach stanowią dobrą przyprawę do niektórych sosów i potraw
  rybnych.

 

Korzenie, nasiona lub olejek arcydzięglowy mogą być używane przy produkcji aromatycznych wódek żołądkowych, nalewek i likierów ziołowych. W krajach skandynawskich korzeń arcydzięgla wchodzi w skład mieszanek służących do aromatyzowania piwa. Stosuje się wówczas korzenie i nasiona tej rośliny.

Olejki aromatyczne wydobywane z nasion i korzeni są używane w perfumerii oraz jako środek smakowy przy produkcji ginu, wermutu i różnych likierów, np. Chartreuse, Becherowka, Trojanka i in. Nalewkę można przyrządzać z korzenia, łodyg oraz nasion (suszonych, zebranych w środku lata).

 

Kosmetyka;

Olejek arcydzięglowy służy do aromatyzowania mydeł, kremów i perfum. Dawniej, maści dzięgielowej używano do pielęgnacji stóp. Korzeń arcydzięgla służy jako utrwalacz zapachowy w wonnych zestawach ziół do saszetek i pachnideł. Na wiosnę stosuje się nacięcie u nasady korzenia w celu uzyskiwania aromatycznej gumy – jako utrwalacz w potpourri.

Arcydzięgiel zalecany jest również do kąpieli; znieczula i poprawia miejscowe ukrwienie. Pomocny jest również w pielęgnacji włosów tłustych i z łupieżem.

Wyciągi z arcydzięgla służą do szamponów mających działanie przeciwzapalne i przeciwświądowe.

 

Ogród:

Arcydzięgiel jest piękną rośliną dekoracyjną w ogrodzie, ale zajmuje w nim dużo miejsca. Baldachy kwiatowe zebrane, zanim wytworzą nasiona – stanowią piękny element suchych bukietów zimowych.

 

Weterynaria;

Wyciąg z nasion arcydzięgla podnosi odporność pszczół.

 

Inne;

Kruszone liście odświeżają powietrze w samochodzie i zapobiegają chorobie lokomocyjnej.

Suszone i świeże baldachy z owocami służą do sporządzania bukietów. Suszone liście, nasiona i korzenie dodaje się do potpourri

 

Ciekawe;

Arcydzięgiel znany był już w czasach przedhistorycznych. W starożytności uważany był za panaceum na wszystkie dolegliwości. Nazwa rośliny wiąże się z podaniem, że o jej właściwościach pouczył ludzi archanioł Gabriel (inne źródła przywołują tu archanioła Michała, bo kwitnie „w okolicach” św. Michała, jeszcze inne – Rafaela, co wydaje się najbardziej prawdopodobne, bo to Rafael jest odpowiedzialny za uzdrawianie ziemi i jej mieszkańców i to on wręczył Mojżeszowi księgę wszystkich istniejących ziół uzdrawiających choroby).

Arcydzięgiel znały ludy nordyckie i Lapończycy, mieszkańcy Grenlandii oraz Islandii. U nas znaleziono ślady arcydzięgla w wykopaliskach w Biskupinie. Na targowiska w Skandynawii arcydzięgiel był już przedmiotem handlu w X w.n.e. Od XII w rosnący w stanie dzikim był pod ścisłą ochroną. W związku z tym rozwinęła się tam uprawa arcydzięgla jako bardzo cennego warzywa. Była to zresztą jedyna, dająca się uprawiać w tym klimacie roślina. Gotowano świeże baldachy arcydzięgla w mleku reniferów, aż uzyskały konsystencję sera i takiej postaci go spożywano.

W Islandii arcydzięgiel Arctic Angelika  (Ætihyönn) traktowany był jako żeń-szeń północy. Jego właściwości znane były od dawna, np. jako środek wzmagający waleczność i odwagę oraz płodność (???). Późniejsze badania prof. S. Guidbjarnassona wykazały, że roślina ta wzmaga układ odpornościowy, pomaga przezwyciężyć niepokoje, poprawia popęd seksualny, potrafi nawet powstrzymać rozwój niektórych form raka. Arcydzięgiel północy ma o wiele silniejsze działanie niż ten z krajów na południe od Skandynawii. Jest bogaty w witaminy, a Wikingowie zabierali go z sobą na wyprawy wojenne – również w formie nalewki.

W Średniowieczu przypisywano temu ziołu specjalne siły broniące przeciwko truciznom i plagom. Wierzono, że arcydzięgiel chronił przed zaraźliwymi chorobami (włączając w to plagi), odpędzał diabelskie siły, dodawał energii i wpływał na długość życia, jak również neutralizował ugryzienia wściekłych psów. Pod koniec I Wojny Światowej uważano także, że żucie korzenia arcydzięgla uchroni ludzi przed światową epidemią grypy. 

Arcydzięgiel był uprawiany również w przyklasztornych ogórkach, a jego uprawą zajmowali się mnisi. Nazywali oni arcydzięgiel „Zielem św. Ducha” i zalecali żucie korzeni m.in. dla zachowania długowieczności.  Korzeń arcydzięgla był również jednym z sześćdziesięciu składników średniowiecznego, uniwersalnego leku „teriaku”, oraz ogólnie znaną odtrutką  i środkiem przeciw zarazie. Wkładano go również dzieciom do kołyski, by strzegł je przed jadem i zarazą. Stosowano dzięgiel również do odpędzania złych duchów, które kogoś opanowały.

Wg Syneriusza „proch z tego korzenia piersi i płuca z grubych wilgotności wyswobadza, a także ciężkiemu rodzeniu jest ratunkiem, takoż sok z korzenia warzonego w winie lub miodzie jady i trucizny z ciała wywodzi”.

Wg ks. Kneippa herbatka z korzenia arcydzięgla miała skutecznie likwidować zgagę, oraz działać leczniczo przy katarach, zapaleniu płuc i oskrzeli.

Herbatkę spożywano również po spożyciu nieświeżych potraw – z obawy przed niestrawnością i zatruciem. Wywar z korzenia arcydzięgla z dodatkiem octu stosowano do nacierań przy podagrze, reumatyzmie, bólach krzyża i ogólnym osłabieniu, a odwar z korzenia lub suszonego ziela pito przy nieżytach dróg oddechowych, padaczce, odrze i szkarlatynie.   

Bodard (1810) uważał, że arcydzięgiel jest równie cenny dla Europejczyków jak żeń-szeń dla Chińczyków.

 

Arcydzięgiel z magii;

 

Arcydzięgiel jest rośliną męską, związaną ze Słońcem i żywiołem ognia. Od czasów średniowiecza uważano, że jest rośliną związaną z aniołami, która chroni przed zarazą oraz innymi chorobami. Korzeń noszony przy sobie w woreczku (koniecznie z niebieskiego materiału) miał chronić przed wszelkimi magicznymi atakami i w ogóle przed złem. Noszony zaś w butach, miał przeciwdziałać w zmęczeniu w podróży.  Znawcy zalecali, by mężczyzna nosił przy sobie korzeń arcydzięgla, ja lepiej w lewej kieszeni spodni, oraz zażywał przed romantycznym spotkaniem we dwoje napoju z litworu.  Arcydzięgiel – nazywany również „zielem Ducha Świętego” był stosowany w różnych rytuałach odpędzających złe duchy. Szczególne zastosowanie miał tu palony korzeń. Korzeń używany w kadzidle miał wzmacniać intuicję i sprowadzać wizje, był również przydatny we wróżbiarstwie i przepowiadaniu przyszłości (rytuały dywinacyjne). Wiara w „antyczarowskie” właściwości arcydzięgla była popularna w całej Europie przez setki lat. Całe wieki wierzono, że żucie korzenia arcydzięgla zapewnia długowieczność.

 

Energie ogólne; wywołuje umiar i pozwala spokojnie czekać na rozwój wydarzeń, zapobiega skutkom tzw. „złego oka”, chroni przed zawiścią i zazdrością.

Oddziaływanie psychiczne; usuwa uczucie rozczarowania i rozgoryczenia, dodaje wiary w siebie, podnosi poczucie wartości własnej, ogólnie wzmacnia system nerwowy.

Zastosowanie w magii; podnosi poczucie pewności siebie podczas załatwiania spraw urzędowych, nasila poczucie sprawiedliwości wewnętrznej, reguluje pracę ciał subtelnych i dolnych czakr (energia życiowa), ułatwia przepływ energii w meridianach (kanały energetyczne u człowieka), poprawia samoocenę, usuwa zbędny samokrytycyzm, pomaga doprowadzić rozpoczęte sprawy do końca, ułatwia podejmowanie ostatecznych decyzji, pobudza konsekwencję, pomaga dokonywać korzystnych materialnie wyborów, zapewnia bezpieczną i stabilną pracę, przyciąga okazje do zarobienia pieniędzy.

 

Zebrał i opracował

Andrzej Mikołajewicz