Zioła - Czosnek niedźwiedzi

 (Allium ursinum L.)
 

  

 

Inne polskie nazwy;
- czosnek leśny, czosnek dziki, czosnek cygański, cebula czarownic
ang.;                            Hramsan, buccramsan
niem.;                          Der Bärlauch
fr.;                                L'Ail des ours
ros.;                             Черемша́, или Лук медве́жий, или Ди́кий чесно́к,
węg.;                            Medvehagyma

Roślina przyprawowa, lecznicza, miododajna, ozdobna.

Roślina wieloletnia.

Pochodzenie;
Rośnie dziko w Europie, Turcji i na Kaukazie.
W Polsce szczególnie licznie występuje na Pogórzu. Rośnie w cienistych i wilgotnych lasach, w zagajnikach, w zaroślach, koło rzek i strumieni, szczególnie dobrze rozwija się w lasach bukowych. Występuje w dużych skupiskach, a nawet łanach na wilgotnej i próchnicznej glebie; często towarzyszą mu kokoryczka, czworolist, kopytnik, bez czarny, miodunka i czeremcha.
W początkowym stadium rozwoju łatwo pomylić go z konwalią.
W Polsce czosnek niedźwiedzi objęty jest ochroną częściową od 2004 roku. W stanie dzikim wolno zerwać z rośliny tylko po jednym liściu.

 

Odmiany.;

Na świecie występuje ponad 700 gatunków dziko rosnących czosnków. W Polsce jest ich ponad 20 gatunków.
Często spotyka się w sprzedaży ozdobne odmiany czosnku niedźwiedziego. Nie mają jednak takiego aromatu jak prawdziwy czosnek niedźwiedzi.

 

Charakterystyka rośliny;

Rodzina;          amarylkowate / czosnkowate / liliowate

Łodyga;            trójkanciasta, bezlistna

Korzeń;           cebulki

Liście;              wyrastają zwykle po dwa wprost z cebuli, kształt szeroko lancetowaty lub owalny, barwy soczysto zielonej

Kwiaty;            drobne, białe kwiatki przytwierdzone do łodygi baldachowatym kwiatostanem
                        u góry

Owoc;                         torebka, po pęknięciu uwalnia 6 nasion

 

Jako zwiastun wiosny czosnek niedźwiedzi pojawia się dość wcześnie. Już w marcu można zobaczyć pierwsze delikatne listki wychodzące z ziemi. Na przełomie kwietnia i maja pojawia się pęd kwiatostanowy o białych kwiatach zebranych w półkolisty baldach. Kwiaty zapylane są przez muchy i trzmiele, lecz w razie ich braku potrafią być samopylne. Niezapylony słupek wygina się i dotyka pręcików, w ten sposób ulega samozapyleniu.

Owocem jest trzykomorowa torebka, zawierająca z reguły 6 nasion.

Nasiona dojrzewają w czerwcu lub lipcu i mogą kiełkować dopiero po kilkunastu miesiącach. Znajdują się w łupinie nasiennej i mają zgromadzony tłuszcz chętnie zjadany przez mrówki, które w ten sposób dodatkowo rozsiewają go po terenie (zjawisko myrmekochorii).

Czosnek niedźwiedzi osiąga wysokość 20 – 50 cm.

 

 

Uprawa i zbiór;

Czosnek niedźwiedzi w innych krajach pozyskuje się z dzikich stanowisk.
W Chinach uprawia się czosnek masowo jako roślinę przyprawową. W Niemczech i Austrii przechodzi prawdziwy renesans. W 1992 r. został ogłoszony „rośliną roku” ze względu na wspaniałe właściwości lecznicze i nadal jest bardzo popularny. Niemcy cenią sobie ten czosnek ze względu na walory zdrowotne i smakowe.

Lubi miejsca wilgotne i częściowo zacienione, preferuje próchniczną ziemię. Jest rośliną bardzo ekspansywną !!!.

Kwitnie na biało w maju, a jego liście zamierają już w czerwcu. W ogródkach przydomowych rozmnażany jest z nasion, cebulek lub sadzonek. Nasiona szybko tracą zdolność kiełkowania. Do skiełkowania potrzebują okresu schłodzenia.

 

Przy uprawie czosnku niedźwiedziego należy pamiętać, że nie jest on zbyt długowieczny. Co 3 lata powinno się pozwolić na tzw. samosiew.

 

Czosnek niedźwiedzi można również uprawiać w pojemnikach. Nawożenie wówczas jest koniecznością (stosujemy nawóz do roślin kwitnących przez cały okres wegetacji). Na zimę najlepiej roślinę dołować w gruncie lub np. w styropianowych pojemnikach. Zakupione w sklepie nasiona mogą sprawiać problemy z kiełkowaniem, dlatego najlepiej jest wysiewać je (po stratyfikacji) jesienią, kiedy są jeszcze świeże, lub zaopatrzyć się w cebulki.

 

Czosnek jest rośliną mrozoodporną, wytrzymuje temperatury do – 34,40 C.

 

Surowiec zielarski i leczniczy;

Jako surowiec stosuje się liście zbierane przed kwitnięciem oraz cebulki, które wykopuje się późnym latem lub jesienią. W warunkach domowych najlepiej suszyć liście w piekarniku lub przy piecach. Nie suszyć zbyt długo, liście nie mogą zżółknąć i stają się bezwartościowe. Ususzone i pokrojone przechowujemy w naczyniach szklanych w ciemnym miejscu (metalowe i plastikowe pojemniki nie nadają się do przechowywania ziół).

 

Składniki;

Czosnek niedźwiedzi zawiera szereg substancji czynnych, m.in.

- olejek eteryczny, którego najważniejszym składnikiem jest siarka aktywna, odgrywająca
   ważną rolę w procesie przemiany materii (jest najbogatszą w siarkę rośliną w Europie).

- dużą ilość adenozyny

- sole mineralne; S, Fe, Mg, Se, Mn, K, Ca, P

- flawonoidy

- saponiny

- cukry

- śluzy

- witaminę C, A, E, B1, B2

- alliinę, allicynę, bogaty zestaw enzymów i aminokwasów, oraz związki o działaniu
  antybiotycznym,

 

Alliina jest aminokwasem zawierającym siarkę. Podczas rozdrabniania czosnku następuje pod wpływem enzymu allinazy hydroliza tego aminokwasu, w wyniku którego powstaje m.in. allicyna. Allicyna ma silne właściwości bakteriobójcze.

Produktami rozpadu allicyny są ajoeny, które są silnymi inhibitorami agregacji płytek krwi, przypisuje się im również działanie lecznicze w zapobieganiu miażdżycy. 

 

Właściwości;

Czosnek niedźwiedzi jest jednym z najskuteczniejszych środków stosowanych w zwalczaniu drożdżaka (Candida albicans), siejącego spustoszenie w przewodzie pokarmowym i nie tylko.

Związki zawarte w liściach czosnku obniżają ciśnienie krwi, regulują pracę żołądka, wspomagają trawienie, zapobiegają wzdęciom, są silnie bakteriobójcze.

Żelazo zawarte w czosnku niedźwiedzim jest dobrze przyswajalne i nie powoduje zaburzeń żołądkowych oraz zaparć.

Czosnek niedźwiedzi wykorzystuje się również do regeneracji flory bakteryjnej jelit po kuracjach antybiotykowych. Jest przydatny w ostrych i chronicznych biegunkach, także wtedy gdy towarzyszą im wzdęcia i kolki, ale również w zaparciach spowodowanych wewnętrznymi skurczami lub zwiotczeniem jelit. Robaki, nawet glisty, wychodzą po pewnym czasie po zażyciu czosnku niedźwiedziego.
Wraz z polepszeniem się czynności jelit znikają dolegliwości, które występują u ludzi w podeszłym wieku lub osób przejadających się, a spowodowane są bezczynnością lub przepełnieniem jelit.

 

Działanie;

- ma korzystny wpływ na serce i naczynia krwionośne

- zapobiega sklejaniu się płytek krwi, rozrzedza krew i poprawia jej cyrkulację w naczyniach
  krwionośnych

- zapobiega arteriosklerozie, jest pomocny przy leczeniu górnych dróg oddechowych,
- pobudza wydzielanie śluzu w oskrzelach, ułatwia odkrztuszanie

- ma silne działanie antybakteryjne, antyoksydacyjne, podnoszące odporność organizmu

- działa moczopędnie i odtruwająco

- pobudza wydzielanie żółci i soku żołądkowego

- wyciągi z czosnku niedźwiedziego obniżają ciśnienie krwi oraz poziom złego cholesterolu

- działa ochronnie przed przedwczesnym starzeniem się organizmu

- uważa się, że czosnek niedźwiedzi zapobiega powstawaniu niektórym rodzajom raka
  złośliwego (ma silne właściwości antyoksydacyjne)

 

W Niemczech dziki czosnek ma zastosowanie jako środek obniżający cholesterol oraz ciśnienie krwi, w leczeniu trombozy, arteriosklerozy, migreny i tinnitusa; jako doskonały odtruwacz organizmu; wykorzystuje się też do regeneracji flory bakteryjnej jelit (odpowiedzialnej za kondycje naszego układu odpornościowego), po kuracjach antybiotykowych.

Nalewka na cebulkach czosnku jest doskonałym lekiem naprzeciwko osłabieniu pamięci i przeciw bronchitom.

 

Aktywna siarka zawarta w czosnku odgrywa ważną rolę w procesie przemiany materii.

Aktywuje całą gamę enzymów odpowiedzialnych za odtruwanie organizmu z metali ciężkich, chemikaliów, pestycydów i innych związków toksycznych.

 

Adenozyna wpływa bardzo korzystnie na krążenie krwi w całym ustroju, szczególnie w obrębie serca i głowy – co warto wypróbować przy migrenie oraz szumach w uszach.

Zawarta w czosnku allicyna ma silne działanie bakteriobójcze; niszczy w przewodzie pokarmowym bakterie wywołujące procesy fermentacyjne i gnilne, nie niszcząc jednocześnie tych pożytecznych. Jest skuteczna w usuwaniu negatywnych skutków zażywania antybiotyków i sulfonamidów, ponieważ prowadzi do przywrócenia w jelitach zachwianej lekami równowagi poprzez odbudowę prawidłowej flory bakteryjnej.

 

Stosowanie;

- rekonwalescencja, osłabienie, nieżyty układu oddechowego, kaszel, stany zapalne przewodu
  pokarmowego, niedostateczne wydzielanie żółci, choroby zakaźne i skórne, zaburzenia
  przemiany materii, nadciśnienie, miażdżyca, przeziębienie, skąpomocz, stany zapalne układu
  moczowego, zaburzenia trawienia (dr. H. Różański)

 

Olejek;  

-

 

Przeciwwskazania;

- ze względu na aktywne związku siarki nie powinno się jeść za często czosnku
  niedźwiedziego, zwłaszcza przy chorobach wrzodowych przewodu pokarmowego

 

Zastosowanie w gospodarstwie domowym;

 

Kuchnia;

W kuchni używa się tylko świeżych liści czosnku – suszone tracą zwoje właściwości smakowe i lecznicze. Świeże listki jak również cebulki można używać do przyprawiania zup, sałatek, duszonych warzyw, roślin strączkowych, serów, sosów i kotletów z mielonego mięsa, kanapek.. Można do również ucierać np. do pesto,  zapiekać w ciastach itd. Można go również przechowywać w stanie świeżym w lodówce; spryskujemy go wówczas lekko wodą i luźno układamy np. na torbie papierowej.

W stanie surowym najlepsze są najmłodsze liście. Na przełomie kwietnia / maja stają się coraz dłuższe i twardsze i nadają się wtedy do wszelkiego rodzaju przetworów. 

Do zup, sosów, potraw z mięs, warzyw, ryb, wędlin, sałatek, jaj, kotletów, serów (szczególnie sera białego), mięsa mielonego, gołąbków, ryżu, grzanek z masełkiem i pomidorem.

 

Po zerwaniu czosnek należy spożyć lub przetworzyć, ponieważ szybko traci swoje właściwości. Jeśli chcemy go przetrzymać trochę dłużej, należy zerwane liście czosnku przechować w małej ilości wody w temp. ok. 50 C. Liście zachowują również świeżość, jeśli przyrządzimy z nich pesto, zakisimy je lub zamrozimy.

Czosnek niedźwiedzi najlepiej stosować w surowej postaci, mieszając go z gorącym jedzeniem tuż przed podaniem. W przeciwnym razie pod wpływem temperatury  większa część charakterystycznego smaku ulatnia się.

Liście czosnku można przechowywać również same zmiksowane z oliwą listki (z dodatkiem odrobiny soku cytrynowego, otartej skórki z cytryny i soli), można go potem używać również do innych dań.

 

Kwiaty czosnku niedźwiedziego; duże rozbieżności odnośnie zastosowania kwiatów i pąków kwiatowych w kuchni. Jedne źródła podają że są niejadalne, inne że trujące, jeszcze inne – że są jadalne i mają delikatniejszy smak od liści, lub wręcz odwrotnie, są od liści ostrzejsze…

 

 

 

Kosmetyka;

Czosnek niedźwiedzi jest wspaniałym ziołem na włosy. Należy go stosować w postaci nalewki lub naparu.

 

Ogród:

-

 

Weterynaria;

-

 

Inne;

W średniowiecznej Europie uprawiany był dla celów przyprawowych i leczniczych.
Czosnek niedźwiedzi występuje w Kazachstanie na południu, w górach Tien Szan, gdzie uważany jest za antidotum na wszelkie dolegliwości. W Chinach występuje pod nazwą kien słan, co znaczy niebiański czosnek. W Azji przyznawano mu znaczące właściwości jako afrodyzjak.
Czosnek niedźwiedzi jako lecznicze ziele został w wielu krajach wyparty przez leki syntetyczne. Zainteresowanie czosnkiem niedźwiedzim nastąpiło dopiero pod koniec XX wieku. W 1992 r. został on ogłoszony rośliną roku, ze względu na swoje właściwości lecznicze.

Czosnek niedźwiedzi jest wciąż popularnym dzikim warzywem w wielu rejonach Rosji, Ukrainy i na Kaukazie. Sprzedawany jest tam na targach jako świeży, kiszony lub solony.

 

Ciekawe;

Czosnek niedźwiedzi swoim zapachem odstrasza krety i nornice.

 

Zebrał i opracował

Andrzej Mikołajewicz