Zioła - Cząber ogrodowy

Cząber ogrodowy

Satureja hortensis

 

Inne polskie nazwy;

cząberek, pieprzyk, ziele fasolowe, satureja, w dawnych czasach również dzięcielina.

 

ang.;     Satureja

niem.;   die Bohnenkräuter

fr.;        la Sarriette

ros.;     Ча́бер

 

Roślina jednoroczna; przyprawowa, lecznicza, miododajna, ozdobna,

 

Wydajność miodowa; 300 kg miodu / ha.

 

Pochodzenie;

Cząber ogrodowy pochodzi ze wschodnich rejonów obszaru śródziemnomorskiego i rejonu czarnomorskiego, gdzie rośnie na suchych, wapiennych wzgórzach. W stanie dzikim występuje dziś w rejonie Morza Śródziemnego, w Turcji, na przedgórzu Alp, na Kaukazie oraz w Indiach Wschodnich.

Cząber dość szybko zaaklimatyzował się także w Azji południowo-zachodniej jak również w Ameryce Płn. Do Europy północno-zachodniej został przeniesiony przez legiony rzymskie.

 

Gatunki i odmiany.;

Ogółem rodzaj cząber liczy ok. 30 do 50 gatunków (zależnie od autorów). W uprawie spotyka się 2 podstawowe formy cząbru;

- niemiecka, wyższa - do 60 cm, skąpo ulistniona, o mniejszej liczbie kwiatów

- francuska, niższa - do 45 cm, silnie rozkrzewiona, silnie ulistniona, duża liczba kwiatów

Jedyną polską odmianą cząbru jest odmiana „Saturn”, wyhodowana w Instytucie Roślin i Przetworów Zielarskich w Poznaniu - dająca wysoki plon. Rośliny są krępe, gęsto ulistnione, obficie kwitnące.

Oprócz cząbru ogrodowego w uprawie spotyka się również cząber górski Satureja montana, zwany też cząbrem włoskim lub zimowym. Jest on jednak u nas rzadziej spotykany. Jest to bylina, silnie rozgałęziona roślina dochodzi do 40 cm wysokości. Liście ma nieco skórzaste, szorstko owłosione i gruczołowato punktowane. Aromat cząbru górskiego jest zbliżony do cząbru ogrodowego, tylko silniejszy – zawiera więcej olejku eterycznego. Zastosowanie obu gatunków cząbru jest identyczne. Na bazie cząbru górskiego produkowana jest bułgarska przyprawa czubrica.

Literatura podaje również inne gatunki cząbrów, jednak bez bliższych opisów roślin m.in;

- cząber Douglasa Satureja douglasi (zapach miętowy)

- cząber kłoskowaty Satureja spicigera

- cząber tymiankowy Satureja thymbra

- cząber macierzankolistny Satureja thymbrifolia (zapach ostry)

- cząber dwukwiatowy Satureja Bilora (zapach cytrynowy)

Gatunki i odmiany cząbru na stronach;

https://de.wikipedia.org/wiki/Bohnenkr%C3%A4uter

https://en.wikipedia.org/wiki/Satureja

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A7%D0%B0%D0%B1%D0%B5%D1%80

 

Charakterystyka rośliny;

Rodzina;          jasnotowate

Rodzaj;            cząber

Łodyga;           wysokość do 40 cm, silnie rozgałęziona, od dołu drewniejąca, koloru
                        szarozielonego, czasami zabarwiona na czerwono; w kątach liści wyrasta duża
                        ilość krótkopędów, która decyduje o masie ziela

Korzeń;            wiązkowy, sięgający dość głęboko

Liście; drobne, lancetowate, zaostrzone na końcach, gładkie brzegi blaszki,
                        bezogonkowe, położone naprzeciwlegle, ciemnozielone; na ich powierzchni
                        widnieją gruczoły olejkowe

Kwiaty;            dwuwargowe, barwy lilioworóżowej lub białej, w kątach górnych liści, w
                        jednostronnych kłosach; kwitnie VI - IX

Owoc;                          rozłupnia, rozpadająca się na 4 rozłupki

 

Cząber należy do roślin owadopylnych, chętnie odwiedzanych przez pszczoły.

 

Uprawa i zbiór;

Cząber uprawiany jest jako roślina przyprawowa, lecznicza i ozdobna. Obecnie cząber uprawiany jest w całej Europie (głównie w Anglii, Niemczech, Francji), prawie w całej Azji i w obu Amerykach, ponadto w północnej i południowej Afryce oraz w Australii, wszędzie jednak na niewielką skalę.

Lubi ziemię żyzną, próchniczną, bogatą w wapń, starannie uprawioną, oraz stanowisko słoneczne, osłonięte od wiatrów. Znosi bardzo dobrze susze.

Cząber wysiewa się w kwietniu, w rzędy co 20-30 cm, lekko przysypując ziemią i uklepując – ponieważ lepiej kiełkują w świetle niż w ciemności.  Mniej więcej po 2 tygodniach pojawią się pierwsze pędy.

Cząber można uprawiać również z rozsady. Do gruntu wysadzać po 15 maja po przymrozkach. Nasiona należy wysiewać w rzędach odległych o 20 – 25 cm;  -

Przyprawą jest świeże lub suszone ziele cząbru, zbierane na krótko przed zakwitaniem lub w początkach kwitnienia. Najczęściej zbiera się całe łodyżki nisko nad ziemią, wiąże w pęczki i suszy. Dobrze wysuszone ziele na długo zachowuje swój aromat i walory przyprawowe. Najkorzystniejszy termin zbioru ziela to lipiec i sierpień, tj. przed i w trakcie kwitnienia – zawiera wówczas najwięcej olejków eterycznych.. Gdy roślinę ścinamy w lipcu (gdy zioło zaczyna kwitnąć) na wysokości ok. 7 cm nad ziemią, powtórny plon możemy uzyskać we wrześniu.

Ziele suszy się w temperaturze do 350C. Przechowywać w suchym, ciemnym miejscu w szczelnych opakowaniach.

Posiada charakterystyczny zapach – intensywnie balsamiczny, lekko korzenny, smak ostry i lekko gorzkawy podobny do czarnego pieprzu.

Zaleca się uprawę cząbru w sąsiedztwie fasoli, gdyż odstrasza od niej mszyce.

Cząber nadaje się do uprawy w doniczkach. Należy je wczesną wiosną wypełnić dobrą jakościowo glebą, postawić w nasłonecznionym i ciepłym miejscu. Nasiona sadzimy w rzędach odległych o 20 cm.

 

Surowiec;

- leczniczy; najcenniejsze są listki i wierzchołki pędów

- przyprawowy; ziele

O sile działania leczniczego cząbru decyduje olejek eteryczny. Cząber zmielony, źle suszony i przechowywany szybko traci swoje właściwości.

 

Składniki;

Najważniejszymi składnikami cząbru są olejki lotne, garbniki, żywice, śluzy, sole mineralne (kobalt, miedź, mangan, żelazo i w większych liściach cynk), karotenoidy, flawonoidy, witamina C oraz żywice.

 

Olejek;

Olejek otrzymuje się metodą destylacji całej rośliny lub jej kwitnących wierzchołków. Ziele zawiera ok. 2% olejku lotnego.

Do najważniejszych składników olejku należą proste fenole; tymol (ok. 29%) i karwakrol (ok. 27%), ponadto monoterpeny monocykliczne (γ-terpinen (ok. 23%) i p-cymen (ok. 10%, beta-pinen, beta-felandren, kamfen, limonen), cyneol, kamfora, borneol, kwasy trójterpenowe (oleanolowy, ursolowy), kwas taninowy, flawonoidy (apigenina, skutelareina).

Skład olejku jest dość zmienny, zależny od uprawianej odmiany oraz warunków glebowo klimatycznych.  

 

Właściwości;

- działa przeciwskurczowo, przeciwzapalnie, antyseptycznie, wiatropędnie, lekko
  obstrukcyjnie, przeciwbiegunkowo

- działa dietetyczne, korzystnie wpływa na procesy trawienne

- łagodzi skurcze, reguluje perystaltykę jelit, ma działanie przeciwrobacze

- pobudza wydzielanie soków żołądkowych, wzmaga apetyt

- pobudza wydzielanie żółci, zapobiegając jej zastojom i kamicy

- wzmacnia układ nerwowy

 

Stosowanie;

- w nieżytach przewodu pokarmowego i niestrawności jako środek poprawiający apetyt

- przy niedostatecznym trawieniu i zmniejszonym łaknieniu

- przy długo utrzymujących się biegunkach, nieżytach żołądka i jelit

- stosowany przy wzdęciach (przeciwdziała nadmiernej fermentacji)

- jest składnikiem herbatek leczniczych

- jako środek leczniczy do płukania gardła

- środek przeciwkaszlowy, tonizujący

- do kąpieli w stanach zapalnych skóry

- w ukąszeniu owadów (napar lub sok ze świeżych liści)

- w kosmetyce do maseczek ściągających oraz do przemywania tłustej skóry

 

Działanie lecznicze cząbru uchodzi jako słabe, toteż większe znaczenie ma jako przyprawa. W celach leczniczych ziela cząbru używa się jedynie jako składnik mieszanek ziołowych; wiatropędnych i regulujących trawienie, oraz przeciwbiegunkowych. Podobne działanie cząbru osiąga się stosując go jako przyprawa do potraw.

Zewnętrznie stosowany jest w formie okładów na wrzody, czyraki, krosty i stłuczenia oraz do kąpieli małych dzieci przy stanach zapalnych skóry.

 

Przeciwwskazania;

- przy chorobach nerek i wątroby oraz dolegliwościach serca ograniczyć lecznicze dawki
   cząbru

 

Zastosowanie w gospodarstwie domowym;

Jako przyprawy używa się świeżego lub suszonego ziela. Jeżeli stosujemy w kuchni zieloną roślinę, należy zwrócić uwagę na jej kolor i aromat – powinna mieć intensywną, żywą barwę,  silnie korzenny zapach i smak przypominający nieco pieprz.

Cząbru należy używać z umiarem tak, aby nie zdominował smaku potrawy.

Cząber wchodzi w skład mieszanek ziołowych wieprzów, ziół prowansalskich oraz wielu innych mieszanek przyprawowych. Doskonale komponuje z majerankiem i tymiankiem.

 

Kuchnia;

Ziele cząbru jest doskonałą przyprawą dla wszelkich potraw z roślin strączkowych – szczególnie do zupy fasolowej, fasolki szparagowej, fasolki po bretońsku, czerwonej i białej kapusty – razem z tymiankiem. Wspaniale komponuje się z pomidorem. Zaostrza smak gotowanego bobu. Również fasola, soczewica i i groch gotowane z cząbrem zyskują na smaku. Dla podkreślenia smaku młodej fasoli stosuje się bardziej delikatny cząber ogrodowy (letni), do suszonej fasoli i soczewicy – cząber górski (zimowy).

Nadaje się także do przyprawiania niektórych sałatek, potraw z grzybów, ryb, królika, serów, jajek, majonezów, marynat i pikli. Używany jest do tłustych mięs (baranina, wieprzowina), dziczyzny, zup (m.in. krupniku i zupy pomidorowej), farszów, kotletów, grzanek, wyrobu wędlin, kiełbas. Doskonale podkreśla smak smażonych kurczaków. Jest doskonałą przyprawą do pstrąga.

Stosowany jest do zalewy słodko – kwaśnej używanej podczas kwaszenia lub konserwowania ogórków lub groszku zielonego.

Szczególnie delikatnym zapachem odznaczają się młode liście z wierzchołków pędów, służą one do aromatyzowania sałatek.

Wchodzi w skład pieprzu ziołowego, czubricy oraz ziół prowansalskich.

Jako przyprawa może być stosowany w stanie świeżym jak i suszonym.

Nie stosować cząbru z  bazylią.

Cząbrem przyprawia się potrawy pod sam koniec przygotowywania. Gotowany zbyt długo lub przedawkowany powoduje gorzknienie potraw.

 

Kosmetyka;

- w produkcji pasty do zębów i mydeł

- do sporządzania maseczek ściągających oraz do przemywania tłustej skóry

 

Weterynaria;

- cząber podawany jest zwierzętom jako dodatek do paszy przy rekonwalescencji

 

Ogród:

­- w ogrodach w celach dekoracyjnych uprawiany jest czasami cząber górski

- cząber ogrodowy może być uprawiany również w doniczkach, stanowiąc wówczas element
  dekoracyjny i przyprawowy

 

Inne;

W farmacji sporządza się z niego różne herbatki lecznicze i nalewki.

Dawniej gałązki cząbru wrzucano do ognia, w celu stworzenia aromatycznego środka dezynfekującego.

Miód cząbrowi ma barwę zielonobursztynową do ciemnobrązowej. Krystalizuje w ciągu 2 – 3 miesięcy grubokrystalicznie Po całkowitym skrystalizowaniu miód jest mazisty i wygodnie się rozsmarowuje (np. na chlebie). Zapach jest delikatnie ziołowy z wyraźnie zaznaczoną nutką geosminy (związek chemiczny z grupy cyklicznych alkoholi) o wyraźnym smaku i zapachu ziemi). Smak niepowtarzalny, piekąco gorzkawy – porównywalny do goryczki naturalnej kawy. Z tego też powodu ma tylu amatorów co i przeciwników. W krajach śródziemnomorskich miód cząbrowi uważany jest za lekki afrodyzjak, stymulator aktywności umysłowej i odwagi. Ze względu na silne właściwości bakteriobójcze miód ten zaleca się przy wszelkich dolegliwościach układu pokarmowego na tle bakteryjnym, skurczowym, przy niestrawnościach oraz stanach zapalnych górnych dróg oddechowych, przeziębieniach i wszelkich problemach z gardłem. W Polsce miód cząbrowy jest mało znany. Pozyskiwany jest na tzw. Czarnych Kujawach (okolice Inowrocławia).

 

Ciekawe;

Cząber pierwotnie był rośliną leczniczą, z czasem znalazł również zastosowanie w kuchni.

Dawna medycyna przypisywała tej roślinie zdolność uśmierzania bólu głowy, zabijania pasożytów jelit, leczenia schorzeń przewodu pokarmowego. Wieniec z cząbru noszony na głowie miał leczyć sklerozę. Z tego też powodu w starożytnym Rzymie cząber nazywany był ziołem wieńcowym.

Rzymianie aromatyzowali cząbrem warzywa duszone w sosach, sosy do pieczonej dziczyzny.

W średniowieczu wierzono w magiczną moc cząbru jak również w to, że po spożyciu pobudza do podejmowania szlachetnych czynów.  

W medycynie ludowej cząber stosowany był jako środek pobudzający wydzielanie soków żołądkowych, w nieżytach przewodu pokarmowego, środek przeciwbiegunkowy, moczopędny, przeciwrobaczy, napotny, podniecający i pobudzający seksualnie.

Przez długi okres czasu cząber zimowy o ogrodowy (letni) miały opinie jako zioła regulujące popęd płciowy. Cząber zimowy jednak miał zmniejszać popęd seksualny, cząber letni uchodził za afrodyzjak. Oczywiście letni stał się bardziej popularny.

 

Sennik;

Cząber śnić; zapowiedź daremnego zabiegania o czyjeś względy, stanowczo nie jest to czas pomyślny dla Twego życia osobistego, poczekaj, wkrótce będzie lepiej.

 

Zebrał i opracował

Andrzej Mikołajewicz